دخمه زرتشتیان یزد یا برج های سکوت احتمالا یکی از ترسناکترین جاذبه‌های توریستی یزد است! اما نگران نباشید، هیچ چیزی برای ترس وجود ندارد، این مکان بیشتر برایتان جالب خواهد بود تا ترسناک. دخمه زرتشتیان یزد یا برج‌های سکوت مکانی است که مردم، مردگان خود را در آنجا می‌سپاردند. بیایید بیشتر درباره این مکان مرموز و مبهم بدانید. به قلمرو مردگان خوش آمدید.
تاریخچه دخمه زرتشتیان
این بنا که برج سکوت و خاموشان نیز نامیده میشود آداب و رسوم تدفین در گذشته را نشان می‌دهد و دارای ساختاری است که توسط پیروان دین زرتشت مورد استفاده قرار می‌گرفت. این محل در شهر یزد دارای دو دخمه با نام‌های، دخمه مانکجی و دخمه گلستان بوده که به صورت دوره‌ای و شش ماه یک بار استفاده می‌شدند.
دخمه مانکجی
دخمه مانکجی لیمجیهاتریا که به اختصار به آن دخمه بزرگ مانکجی می‌گویند که برگرفته از نام سازنده آن است، در سمت چپ واقع بوده و دارای قطری حدود15 متر است. در دوران حکومت ناصرالدین شاه، فردی به نام مانکجی از سوی پارسیان هند برای بردن شکایت در برابر فشارهای وارده بر روی زرتشتیان، به عنوان نماینده انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران، راهی این سرزمین شد.
وی با حضورش در ایران اقدامات مفیدی همچون احداث مدرسه و پرداخت هزینه تحصیل دانش آموزان، بنا کردن ساختمان‌های متعدد و برداشتن مالیات از دوش زرتشتیان را انجام داد. شهرت این فرد در میان زرتشتیان آنقدر بالا و حائز اهمیت است که زرتشتیان فعلی نیز موجودیت خود را مدیون آن می‌دانند. در سال ۱۲۶۹ مانکجی در تهران درون دخمه ساخته شده توسط خودش آرام گرفت.
دخمه گلستان
در زمان قاجار به دلیل دشواری مسیر دخمه مانکجی برای عبور و مرور، با ابعادی کوچکتر در فاصلهای ۱۵۰ متری در غرب دخمه مانکجی، همراه با قطری ۲۵ متری و ارتفاعی ۶ متری ساخته شد.
تاریخچه واژه دخمه
دخمه یا همان دخنه، به معنای دژخانه و سرای پلیدیها بوده که برای بیان اماکن نامناسب و ترسناک استفاده میشود همچنین در فرهنگستان‌های مختلف با عباراتی مانند گورخانه گبران، خانه زیرزمین برای مردگان، سردابه مردگان، داغگاه، گور و گورستان زرتشتیان از آن گفته میشود. استفاده از این کلمه به دوران آریایی‌ها، که به اماکن سوزاندن اجسادشان دخمه می‌گفتند برمی‌گردد. همچنین نیز قابل ذکرست، گوردخمه‌ها که گاهی با دخمه‌ها در گمان یکسان فرض می‌شوند، فضایی در صخره‌ها یا کوه‌ها و تپه‌ها، دارای معماری صخره‌ای و یک اتاق و چند قبر بوده که برای خاکسپاری متوفیان از آن استفاده می‌کردند.
نوع کاربری دخمه‌ها
زرتشتیان به دخمه‌ها دادگاه، دودگه یا دوزگه نیز می‌گفتند که به معنای دادگاه الهی یا آغاز محاسبه اعمال است. به اعتقاد زرتشتیان مرگ سلاحی برای مبارزه با اهریمن است پس اجساد نیز باید در جایی قرار گیرند که اهریمن در آن حضور دارد. این مکان دارای رسمی برای دفع مرده، شامل قرار گرفتن جسد در معرض خورشید و حیوانات لاشخور و کرکس است.
این رسم به طور سنتی توسط زرتشتیان انجام میشود، هرچند که اخیرا کمتر مورد استفاده قرار گرفته است و در نتیجه این استفاده کمتر، تعدادی برج های سکوت منسوخ شده وجود دارد که بدون تردید هوای رمز و راز در اطراف آنها پرسه می‌زند. این رسم آشکارسازی اجساد توسط نویسنده یونانی قرن پنجم “هرودوت” ثبت شده است بنابراین، منطقی است که این آیین زرتشتی را به این دوره یا حتی گذشته‌ای دورتر نسبت دهیم.
یک دلیل و پایه و اساس برای این رفتار با اجساد مردگان وجود دارد، با توجه به اعتقاد زرتشتیان، چهار عنصر آتش، آب، زمین و هوا مقدس هستند و نباید با دفع مردهها آلوده شوند. به عنوان مثال، زرتشتیان اعتقاد داشتند که سوزاندن باعث آلودگی هوا و آتش و در بعضی موارد رودخانه هم میشود و یا دفن کردن(بدون پوشش کافی از قبر) سبب آلودگی زمین و آبهای زیرزمینی میشود. به منظور جلوگیری از آلودگی این عناصر، زرتشتیان به ابزارهای دیگری برای دفن کردن مرده‌های خود روی آوردند.
قابل توجه‌ترین این موارد، قرار دادن اجساد مردگان در معرض حیوانات بود که منجر به ساخت برج های سکوت شد.
ساختار و دسترسی حیوانات به دخمه‌ها
در حال حاضر کاملا مشخص نیست که اولین بار چه زمانی از این ساختمان‌ها استفاده شده با این وجود، برج های سکوت که امروزه وجود دارند ممکن است ساختار یکسان یا مشابهی نسبت به آنهایی که در گذشته استفاده می‌شدند، داشته باشند. این برجها یا توسط انسان‌ها ساخته شدند و یا به صورت طبیعی توسط طبیعت به وجود آمده‌اند. وجه مشترک بین آنها این است که باید بیرون از شهر و روستا بنا شده باشند و دسترسی راحتی برای حیوانات درنده به درون آن وجود داشته باشد بنابراین، برای آنها سقف تعبیه نمی‌شد. آنها معمولا دارای یک برج استوانه شکل سنگی بودند. در سنت زرتشتی، برجها در بالای تپه‌ها یا پایین کوهستان‌ها در نقاط بیابانی دور از مراکز جمعیتی ساخته شده‌اند.
این برجها عمدتا دارای سیستم عاملی با سه حلقه متمرکز در درون آنها بودند. اجساد مردان در دایره بیرونی، اجساد زنان در دایره میانه و اجساد اطفال در دایره درونی قرار می‌گرفتند. مردهها در برج سکوت باقی می‌ماندند، جایی که گوشت آنها توسط لاشخورها، کرکس‌ها و حشرات خورده می‌شد.
با توجه به این که تعداد حیوانات کم نبود، گوشت اجساد ممکن بود در کمتر از نیم ساعت کامل از استخوان‌ها خالی شوند؛ پس از اینکه بدن از گوشت خود خالی شد، استخوان‌های باقیمانده برای خشک شدن زیر خورشید رها می‌شدند.
انهدام گوشت و خشک شدن استخوان‌ها به عنوان یک فرایند تصفیه محسوب میشود و پس از آن، باقیمانده اسکلت ممکن است جمع آوری شده و در ظرفی مخصوص ذخیره شده و در داخل برج یا در نزدیکی برج نگه داشته شود و سپس متناوبا ممکن است استخوان‌ها در یک چاه مرکزی قرار گیرند و اگر آب و هوا خشک باشد به طور طبیعی تجزیه شده و به پودر تبدیل شوند. دخمه زرتشتیان یزد یا برج های سکوت کمی دور از مرکز شهر قرار دارند.
اصول خاص ساختن دخمه‌ها
این دخمه‌های استوان‌های شکل با دیوارهای خشتی، گچی، سنگی و سیمانی در نحوه ساخت دارای اصول خاصی همچون کوبیدن ۴ میخ بزرگ، ۳۶میخ متوسط و ۲۶۰ میخ کوچک بر روی زمین همراه با زمزمه “یتا اهو” و ۱۰۰ نخ پنبه پیچیده شده شبیه به ریسمان که دورتادور دخمه و میخ‌ها پیچیده می‌شدند، بود. بعد سرو شباج و بعد از آن ویدوا مروتی، از نیایش‌های زرتشتیان، خوانده می‌شده است. پس از این مراحل با نشستن در میان دخمه و خواندن ۱۰۰ مرتبه” اشم اهو” و ۲۰۰ مرتبه” یتا اهو” و با پرتاب یک سنگ کوچک در میان دخمه به همراه هر یک از این ذکرها، و با رسیدن تعداد سنگ‌ها به ۳۰۰ عدد دخمه در چنین مکانی ساخته می‌شد.
آدرس دخمه زرتشتیان یزد
دخمه خاموشان در ۱۵کیلومتری جنوب شرقی یزد، در حوالی منطقه صفاییه، بر روی کوهی رسوبی به نام کوه دخمه قرار دارد که یکی از آثار شاخص زرتشتیان به شمار می‌رود. شهر یزد به عنوان پایتخت مذهبی زرتشتیان و واقع بودن در نزدیکی سایر بناها و شهرهای تاریخی سالانه بازدیدکنندگان بسیاری را به خود اختصاص داده است.
دیدنی های اطراف دخمه
خانه‌های خشتی، گلی، سنگی و یا آجری که در ضلع‌های مختلف کوه دخمه واقع هستند درگذشته دارای کاربری رفاهی بود‌ه‌اند که از قدیمی‌ترین آنها ساختمان‌هایی معروف به نام” خیله” بودند.
خانه سالار
خانه سالار، متعلق به مردی سالار نام که مردگان را در آنجا غسل می‌داد نیز از معروف‌ترین خانه‌های اطراف دخمه است که با توجه به انواع بیماری‌هایی که در آن زمان موجب مرگ می‌شد این خانه به دور از محل زندگی اهالی در اطراف دخمه قرار داشت که از شیوع و انتقال انواع بیماری‌ها در هنگام غسل دادن، از مردم محافظت بشود.
اتاق آتش سوزی
اتاق مخصوص آتش سوزی دیگر مکان دیدنی این اطراف است که به دلیل اعتقاد زرتشتیان به پرواز روح تا سه شبانه‌روز بالای جسد، برای گذران راحت متوفی و نترسیدنش در سه شب اول قبر ساخته شده بود که با آتش افروختن درون آن، برای روشنایی داخل دخمه‌ها از شب تا صبح استفاده می‌شد.
چطور به دخمه زرتشتیان یزد برویم
اگر قصد استفاده از اتوبوس برای بازدید از این مکان دیدنی را دارید می‌توانید سوار یکی از خطوط زیر شده و در میدان ایثار پیاده شوید.
پایانه شهدای محراب-فجر فرهنگیان شامل مسیر: خیابان کاشانی، میدان ابوذر، میدان جانباز، بلوار شهید قندی، خیابان شهید صیادشیرازی، بلوار بوستان، چهار راه سیتی‌سنتر، میدان ایثار، بلوار طراوت، میدان توحید، بلوار شهیدان انتظاری، میدان امام هادی، بلوار انبیا، بلوار الماس و بالعکس
پایانه شهدای محراب-ملاصدرا شامل مسیرهای: شهدای محراب، میدان ابوذر، خیابان تیمسار فلاحی، خیابان شهید نیرنگ، خیابان ارشاد اسلامی، خیابان ۲۴ متری، خیابان ملاصدرا، خیابان منتظرالفرج، چهار راه پژوهش، بلوار دانشگاه، خیابان تندگویان، بلوار شهیدان اشرف، میدان ایثار و بالعکس.
بلیط ورودیه به دخمه زرتشتیان یزد
هزینه ورودی برای دیدن دخمه زرتشتیان یزد برای اتباع ایرانی 3000 تومان و برای اتباع خارجی 15000 تومان است.
نکاتی که باید برای بازدید از دخمه زرتشتیان یزد بدانید
ورود به این دخمه به دلیل جاده‌های پله‌سازی شده، عبور و مروری دشوار را برای معلولین، خانم‌های باردار، افراد سالمند یا ناتوان به وجود آورده است.
پیشنهادی جالب
برای دیدن فعالیت دخمه زرتشتیان یزد، می‌توانید به دیدن فیلم مستندی به نام بادصبا که در سال ۱۳۴۸ توسط آلبرت لاموریس ساخته شده است، بنشینید. این فیلم مستند، روایتی جالب از سرزمین ایران دارد که در سال ۱۳۵۶ نامزد بهترین فیلم مستند در جشنواره اسکار شد.
سخن پایانی
در اطراف شهر تاریخی و زیبای یزد دیدنی‌های بسیار دیگری همچون موزه آب یزد، باغ دولت آباد، مسجد جامع یزد، مجموعه امیرچخماغ و… قرار دارد که می‌توانید بازدید از آنها را در گزینه‌های بعدی خود قرار بدهید و با این شهر و دیدنی‌های آن بیشتر آشنا شده و از سفر گردشگری خود لذت ببرید.
دخمه زرتشتیان در شهرهای دیگری مانند تهران، کرمان، سیرجان، اصفهان و… نیز واقع است که می‌توانید از آنها نیز دیدن کنید.
