اگر به اصفهان سفر کردید حتما سراغ حمام علی قلی آقا را بگیرید و از آن دیدن کنید. اگر دلیلش را می‌خواهید مطلب زیر را بخوانید:
در بین بناهایی که از دوره‌های گذشته به جا مانده‌اند، حمامها از جذابیت بیشتری برخوردارند. چه از لحاظ معماری حساب شده آنها که کاملا در خدمت نیاز انسانی است و چه از لحاظ کارکرد اجتماعی‌شان. این بنا از عناصر ضروری زندگی شهروندان محسوب می‌شد. چون علاوه بر استحمام تن و نظافت، محلی برای تماس و تبادل نظر بین ساکنان شهر درباره مسائل اجتماعی و شخصی هم بود. در اصل دوره صفوی عصر شکوفایی ساخت حمامها است.
در سفرنامه شاردن (تاجر فرانسوی) آمده است که در زمان اقامت او در اصفهان 272 حمام در این شهر وجود داشته است. حمام‌های زیبای صفوی که تعداد به جا مانده از آنها نشان دهنده ذوق معماران و هنرمندان این دوره است. باید گفت علاوه بر گرمابه‌های اصلی که در هر شهر ساخته می‌شد هر محله هم دارای حمامی مخصوص به خود بود که در نزدیکی مسجد ساخته می‌شد و با ترکیبی از بازارچه و آب انبار در مرکز محله به وجود می‌آمد.
در کل حمامها از جمله بناهایی هستند که در طول دوره‌های مختلف کمترین تغییرات را در ساختار خود دیده‌اند. مثلا ویژگی مشترک همه آنها استفاده از شکل‌های هندسی است: نظم، تقارن و مرکز گرایی. اما در هر صورت عامل اصلی در شکل‌گیری این فضا تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی، قرار گیری در بافت شهری، آب‌های روان و ایجاد راه خروجی برای فاضلاب است.
اگرچه امروزه حمامها کارکرد سابق خودشان را از دست داده‌اند اما با دیدار از یک فضای این چنینی هنوز هم می‌شود درک کرد که این محل برای شهروندان در گذشته بسیار بیشتر از جایی برای نظافت بوده است. آنها از نزدیکان خودشان دیدار و درباره مسائل سیاسی و اجتماعی صحبت می‌کردند. حتا بسیاری از جشن‌هایی که با مراسم عروسی و زایمان ارتباط داشت در حمام برگزار می‌شد. از این جهت می‌توان رد پای فرهنگ عامه هر شهر و سرزمین را به نوعی در این محل جستجو کرد. این از ویژگی دیگر مکان‌های عمومی است که دیدار از آنها را جذاب‌تر می‌کند.
شاهکاری به نام حمام علی قلی آقا
حمام علی قلی آقا در محله بیدآباد اصفهان واقع شده است. بیش از 300 سال قدمت دارد و ساخت آن را به یکی از خواجگان دربار صفوی به همین نام (علی قلی آغا) نسبت می‌دهند. بنایی در سبک معماری اصفهان که در اوج استحکام ساخته شده و با سنگ‌های مرمر و کاشی‌های رنگارنگ و نفیس زینت یاف ته است.
شاهکار کوچک دوره صفوی بدون شک اثری بی‌نظیر و زیبا از کار درآمده است که نمی‌توان دیدن آن را از دست داد. زیبایی آن به حدی است که ارزش آن را از یک بنای عمومی و یا یک حمام بسیار بالاتر میبرد. جالب آن است که این بنا از سه دوره صفوی، قاجار و پهلوی تزییناتی را در دل خود جای داده است. می‌توان به طور همزمان آهک‌بری ها و کاشی کاری‌های بسیار زیبای صفوی را در کنار نقاشی وکاشی کاری قاجاریه و نقاشی‌های دوره پهلوی تماشا کرد و لذت برد. گفتنی است این حمام به شیوه متصل ساخته شده و حمام بزرگتر به مردان و حمام کوچکتر به زنان اختصاص داده شده بود.
بینه؛ ورودیه‌ای با حساب و کتاب سنتی
وقتی وارد این بنا می‌شوید با یک دالان طولانی و پیچ در پیچ مواجه هستید. این دالان برای جلوگیری از هدر رفت گرما و محفوظ بودن از دید دیگران ساخته شده است. فضای بعدی بینه یا رختکن است که برای درآوردن لباس و کفش در نظر گرفته شده بود. ساخت این فضا هم دلیل دیگری بر ذکاوت و اندیشه معمار ایرانی است که نشان می‌دهد تا چه حد به کارایی و نیاز انسانی توجه داشته است. به طوری که از لحظه وارد شدن تا خروج افراد به طور کامل برنامه ریزی شده است. شخص با ورود به بینه و با گذراندن زمانی کوتاه در این مکان، به بدن خود اجازه می‌دهد تا به هوای گرم و مرطوب درون حمام عادت کند.
همچنین با جلوگیری از جا‌به‌جایی ناگهانی از محلی سرد به محلی گرم باعث بیماری جسم خود نشود. در اطراف بینه سکوهایی برای نشستن و تعویض لباس وجود دارد. در زیر این سکوها هم حفره‌هایی برای کندن کفش‌ها در نظر گرفته شده است. در چهار طرف، حوضچه‌هایی برای شستشوی پاها قرار گرفته تا شخص آلودگی بیرون را همراه خود به داخل حمام منتقل نکند.
فضای بینه چه از نظر مساحت آن و چه از نظر تزیینات از سایر فضاها مشخص‌تر است. در حمام علی قلی‌آقا هم این قسمت با تزیینات فراوان و چشم نوازش برای لحظاتی بیننده را از این که مشغول تماشای یک حمام است به تردید می‌اندازد.
بینه با قاعده هشت ضلعی فضای بزرگی است که با یک گنبد پوشش می‌یابد. در سقف روزنه‌هایی برای تامین روشنایی داخل تعبیه شده که به آن جام‌خانه می‌گفتند. این ماجرا هم در نوع خود بسیار جالب است و ما را به تحسین وامی‌دارد. معمار ایرانی با قرار دادن شیشه‌های محدب در سقف، با وجود آنکه فضا را روشن می‌کند، امکان دیدن داخل حمام از بیرون را می‌گیرد. از طرف دیگر با خاصیت ذره بینی و متراکم کردن نور خورشید در گرم کردن محیط تاثیر فراوان دارد. این نورگیر‌ها در ساعات مختلف روز با ایجاد سایه روشن به تزیینات سقف جلوه و زیبایی خاصی می‌بخشند.
میان‌در؛ خروج گرما ممنوع
بهتر است بیش از این در بینه نمانیم و به قسمت اصلی حمام وارد شویم. هرچند زیبایی بی حد آن تمام شدنی نیست و کاشی کاری‌های ظریف با رنگ بندی متناسب و استادانه‌اش می‌تواند ساعت‌ها بیننده صاحب ذوق را به تماشا مشغول کند.
بین بینه و گرمخانه، میان‌در قرار دارد که در واقع رابط میان این دو فضا است. میان‌در به شکل یک دهلیز پر پیچ و خم همراه با یک هشتی کوچک ساخته شده که برای این نوع ساخت می‌توان دو دلیل را در نظر گرفت؛ یکی جلوگیری از خروج ناگهانی حرارت و گرمای انباشته شده در گرمخانه و دیگری ایجاد فاصله بین گرمخانه و بینه است تا فرد با کمی تاخیر از فضای خیلی گرم به فضای سردتر بینه وارد شود و تفاوت دمایی موجب بیماری نباشد.
به گرمخانه حمام علی قلی آقا خوش آمدید
با گذر از این راهروی چشم نواز بالاخره به محل اصلی حمام می‌رسیم. گرمخانه وسیع و مستطیل شکل است و شستشو و نظافت تن در اینجا انجام می‌شده است. سقف آن از سایر قسمت‌ها مرتفع‌تر ساخته شده و دورتادور گرمخانه با کاشی کاری‌های بسیار زیبا با نقش اسلیمی، طرح‌های درخت سرو و شکوفه، نقش گل و مرغ و ترکیب‌بندی‌هایی با نقش درختان میوه و گل و بته وجود دارد. گرمخانه شامل خزینه آب گرم و مخزن آب سرد است و کف آن از سنگ‌های مرمر پوشیده شده است.
در قسمت بالایی تزیینات آهک‌بری سفید رنگ بسیار زیبا مربوط به دوره صفوی و نقاشی‌هایی با موضوعات مختلف و متنوع متعلق به دوره قاجار وجود دارد. بر یکی از جرزها که به قسمت گرمخانه مشرف است تابلو کاشی وجود دارد که در اصل تصویر علی قلی‌آقا بانی حمام است و او را با لباس و عمامه و عصا به دست نشان می‌دهد. در دو طرف خزینه هم دو قسمت شاه نشین قرار دارد که به خلوت موسوم است و محل استحمام بزرگان و افراد خاص بوده است. در قسمت دیگر سنگ‌های سفید رنگی وجود دارد که بر روی آنها برجستگی‌های ملایمی ایجاد شده که کاربرد جالبی داشته‌اند و به نوعی نقش ماساژ دهنده را برای افراد بازی می‌کرده‌اند. در مرکز گرمخانه، خزینه قرار گرفته که بیشترین حجم آب حمام را در‌بر‌می‌گیرد.
اما سوال اینجاست که این حجم زیاد آب موجود در خزینه چگونه گرم و برای استحمام مناسب می‌شده است؟ جالب است بدانید که در زیر خزینه صفحه فلزی بزرگی وجود داشته که از ترکیب روی، مس، قلع و سرب ساخته می‌شده و گرمای آتش حمام (تون) را به آب منتقل می‌کرد. آتش حمام با سوزاندن چوب، ذغال و فضولات حیوانات ایجاد می‌شده و به دنبال آن دود حاصل از سوختن هم با عبور از لوله‌هایی به نام گربه‌رو در کف هدایت می‌شد که علاوه بر گرم کردن، قسمت‌های مختلف را ضدعفونی می‌کرده است.
آب به تدریج گرم می‌شد تا جایی که در قسمت های مرکزی حرارت غیر قابل تحمل بود و به این ترتیب شرایط برای شستشو فراهم می‌شد. باید اشاره کرد که اختلاف سطح میان مخزن و حوضچه‌ها باعث گردش آب در قسمت‌های مختلف حمام می‌شده و به همین دلیل لوله‌ها هم شیب‌دار طراحی شده بودند.
از طرف دیگر فاضلاب از طریق کف گرمخانه و بینه به کانالی هدایت شده و پس از انتقال به محوطه بزرگی در پشت حمام و خشک شدن، به خارج از شهر برده می‌شد.
گفتنی است که دسترسی به این بنای زیبا از مسیر چهارراه تختی، خیابان مسجد سید در محله بیدآباد اصفهان امکان پذیر است. مرمت و بازسازی حمام علی قلی آقا در سال 1383 به اتمام رسید و در سال 1384 به عنوان موزه مردم شناسی شروع به فعالیت کرد.
